Historia Szczyrzyca

Szczyrzyc, zwany dawniej Górą albo Szczyrzycką Górą, jest prastary. Jego początki gubią się w pomroce dziejowej, tak samo jak początki Krakowa czy Sącza. O starożytności tej osady świadczy pobliskie grodzisko - resztki potężnego niegdyś grodu szczyrzyckiego ("castrum de Cyrich" – 1270). Gród ten, położony tuż nad Stradomką, na samym szczycie niezwykle stromej góry Grodzisko (623 m) – istniał już w czasach kultury łużyckiej i osadnictwa celtyckiego. Po Celtach przejęli go i po swojemu rozbudowali słowianie. Był on jednym z najsilniejszych punktów obronnych Wiślan i ziemi krakowskiej za pierwotnych Piastów. Pod względem obronności i znaczenia strategicznego nie ustępował samemu Wawelowi. Świadczy o tym nie tylko jego już z samej natury bardzo obronne położenie, ale także stworzony tu przez człowieka system sztucznych umocnień. System ten stanowiły dwa pierścienie potężnych wałów: wał górny i wał dolny. Wał górny, otaczający płaski szczyt góry, o powierzchni 0,6 ha, był wysoką na ok. 7 m konstrukcją drewnianą z ziemią i kamieniami. Wał dolny natomiast składał się z ok. 3-metrowego muru kamiennego, który uzupełniała drewniana konstrukcja z ziemią i kamieniami. Ponadto na grzbiecie góry (obniżenie pasma Ciecienia między Grodziskiem i Księżą), skąd dostęp do wałów był stosunkowo najłatwiejszy, znajdowały się 3 wały zaporowe i głęboki rów. Gród Szczyrzycki stał w całej swej okazałości jeszcze w drugiej połowie XIII wieku. W następnym stuleciu (1329) był już opustoszałą ruiną i pogorzeliskiem. Spalili go prawdopodobnie Tatarzy w czasie swojego niszczycielskiego najazdu na Małopolskę w r. 1287. Mimo to Szczyrzyc, na którego terenie założony został między rokiem 1239 a 1243 klasztor cystersów, fundacji wojewody krakowskiego Teodora z rodu Grafitów – odgrywał nadal poważną rolę jako siedziba bogatego i wpływowego opactwa oraz stolica jednego z największych w województwie krakowskim powiatów. Powiat ten obejmował w XVI w. 76 parafii miejskich i wiejskich wraz z Tyńcem, prawobrzeżną częścią dzisiejszego wielkiego Krakowa i takimi miastami, jak Skawina, Wieliczka, Bochnia, Uście (Ujście Solne), Wiśnicz, Dobczyce, Myślenice, Jordanów, Lanckorona i Tymbark. Jest sprawą ciekawą, że stolica powiatu, Szczyrzyc, była zawsze wsią. Wprawdzie król Władysław Jagiełło nadał jej w r. 1434 prawa miejskie, ale pozostały one tylko na pergaminie, bo ani wtedy, ani później miasta tu nie założono. Wielkie dni tej jedynej chyba w Polsce "stołecznej wsi" skończyły się po III rozbiorze Polski, kiedy to Austriacy zlikwidowali dotychczasowy powiat szczyrzycki, konfiskując nieco wcześniej (1794) dobra klasztoru szczyrzyckiego. Pozbawiony majątku klasztor podupadł i wyludnił się. W r. 1834 został objęty w posiadanie przez mnichów czeskich, którzy jednak, po 14-letnich bezowocnych staraniach o odzyskanie utraconych przez klasztor dóbr – wrócili do swojej ojczyzny. Ich miejsce zajęli znów cystersi polscy. Dopiero w r. 1864 udało się tutejszemu opactwu wykupić z obcych rąk (hr. Heleny Dzieduszyckiej) część dawnego majątku klasztornego, tj. sam klucz szczyrzycki (Szczyrzyc, Góra Jana, Pogorzany ze Smykaniem, Raciborzany, Abramowice, Wadzyn, Janowice z Markuszową i Dobroniowem, Gruszów z Goduszą, Porąbka). W XIX w. istniała w Szczyrzycu prowadzona przez cystersów szkoła ludowa, do której m. in. uczęszczał przez dwa lata (1886 – 1888) Władysław Orkan.

© loprez - JP